Iruarrieta megalitotegiko trikuharria. 1980an aurkitutako hileta-monumentua, Azkoitiko udal-barrutiaren barruan kokaturikoa. Trikuharria, tumulua eta ganbara nahasiak ditu. Tumulua, 0,25 m-ko altuerakoa da, 13 m-ko luzerako diametroa duelarik. Bertako basaltoak eta kareharrituparritsuak.

Iruarrieta megalitotegiko trikuharria. 1987an aurkitutako hileta-monumentua da. 1,30 m-ko altuera eta 13 m-ko diametroa du. Bertako basaltoak.

Iruarrieta megalitotegiko trikuharria. 1979an aurkitutako hileta-monumentua, Azkoitiko udal-barrutiaren barruan kokaturikoa. Trikuharria, baso-pista batek nahastua, hondatua eta zeharkatua dago. Egun, tumuluak 30x15 m-ko neurria du eta 2,10 m-ko altuerakoa da. Bertako basaltoak eta kareharri tuparritsuak.

Dirudienez, 1979-1980 urteen inguruan hondeamakina batek monumentua nahastu zuen, ustezko altxorren baten bila-edo. Euskal sineskerian dagoen 'Urrezko kanpaia'ren mitoa, hainbat aldiz trikuharriekin eta bestelako megalitorekin lotutakoa, izan daiteke trikuharria erabat suntsitua uztearen arrazoia.

Elosua-Plazentzia megalitotegia. Aizpuruko Zabala lekuan, Irukutzetako gailurretik Mendebaldera dagoen lepoan, han dagoen bertize geodesikotik 70 m. IMrantz. Keixeta tumulua 650 m. HHErantz dago. Kurutzebakarra tumulua 425 m. MHMrantz dago. 1920an J. M. Barandiaranek aurkitutako hileta-monumentua. Berak eta T. De Aranzadik eta E. Egurenek industu zuten urte berean. Trikuharria. Tumulua 19 m. diametrokoa eta 1,80 m. altuerakoa. Erdian krater handi bat du, 5,50 x 4 m. diametrokoa eta 0,65 m. sakonerakoa, bere hegoaldeko muturrean harlosa bat 1,50 x 0,40 x 0,30 m-koa duelarik zutik, E-M norabidean. Bertako basaltoak.

Irukurutzeta gaina, 895 m, (hiru gurutze, erpin geodesikoa eta buzoia). Oso bista ona eguraldia lagun bada.

Brinkola-Zegama megalitotegia. Zista, 4 harlosek osatzen duten esparru errekangular bat da. Hauetako bat lurretik 0,45 m. irtetzen da; gainontzekoak lur-zoru mailan daude. Ez du tumulu edo harrimetarik. Erdiko kraterra 0,30 m. sakonerakoa da, eta bere barnean harri bakar batzuk ditu. Ardatz nagusiaren norabidea I-H da. Bertako hareharriak. L. del Barrio eta Tx. Ugaldek aurkitu zuten 1980ean. Zehaztu gabeko sekuentzia kulturalekoa.

Brinkola-Zegama megalitotegia. Tumulu ia zirkularra 22 m. diametrokoa I-H eta 24 m. E-M. Bere altuera iparraldeko arkuan 2,40 m-koa da eta hegoaldekoan 1,50 m-koa. Erdialdean zulo asko dago, eta dirudienez ehiz postuetarako aprobetxatua izan delako da. Bertako hareharriak. J. Elosegik aurkitu zuen 1951ean. Neolito-Brontze sekuentzia kulturalekoa.

Eraikin ilararen amaierako etxea, Uzkanga etxearen antzeko ezaugarriez: lau isurialdeko teilatua, harlandua kantoietan, eta balkoi ilarak. Lehen, Uzkanga etxeak eta Itarte etxeak kapera bana zuten barnean.

Itarte etxearen jatorria 1870koa da. Ignacio Maria Alberdi eta bere anaia Antonio Ameriketara joan eta diru askorekin bueltatu ziren; etxe bana eraiki zuten udaletxearen ondoan: Antoniok Batzokia dagoen etxea eta Ignacio Mariak Itarte. Ignacioren alaba bat Gipuzkoan ospe handia zuen Jose Itarte izeneko foru diputatuarekin ezkondu zen. Nahiz Jose Itartek herriarekin lotura handirik izan ez, bere izena hartu zuen etxeak, eta hala ezagutzen da gaur egun ere.

Azkeneko hamar urteetan, Itarte etxeak erabilera desberdin izan ditu. 90. hamarkadan Ostadar Mendi Taldeak esaterako bertan izan zuen bulegoa, eta ondoren erakustoki bezala erabili zen hainbat margolan eta argazki-lanak erakusteko. 2006ko urtarriletik aurrera, Udal Artxibategia bertan aurkitzen da.

Itsaso herriaren izena lehendabiziko aldiz XV. mende hasiera inguruko agiri batean azaltzen da, non herritarrak beraien kexak Enrique III. erregeari azaltzen zizkioten, zergabiltzaileek 1399an burututako kontraforuak salatuz; horren ondorioz erregearen esku-hartzea eskatu zuten, zergabiltzaileek egindako neurriz kanpoko jokaera horiek desager zitezen.

Enrique IV.ak 1461. urtean idatzitako agiri batean Itsaso izendatzen du, Areriako Alkatetza osatzen zuten herri guztiei berez, beraien Alkate Nagusia hautatzeko eskubidea emanez. Itsaso eta Arriarango udalbatzak, bakoitza bere aldetik parte hartu zuen alkate nagusiaren hautaketarako txandetan.

Baina 1658.urtetik aurrera, Itsaso Areriako Alkatetza Nagusiko ordezkaria izan zen. 1692. urterako berriz, Itsaso Arriaranekin bat eginik zegoen, bien artean udalerri bakarra osatuz. Nahiz eta beranduago, bi herriak banandu, biak Areriako Alkatetza Nagusiko partaide izaten jarraitu zuten.

1965. urtean, Ezkio eta Itsaso elkartuko dira, Ezkio-Itsaso izena hartuz eta Udal bat bezala funtzionatuz. Batuketaren helburua bi herrietako hiri-beharren kudeaketari erantzun hobea ematea izango zen.

http://www.ezkio-itsaso.net/

Itsasoko inguruetan kokatuta, San Lorentzo ermita dago. Dirudienez, antzinako parrokia zaharra izan zen eta berrikuntza batzuk egitean, hezurrak aurkitu zituzten.

Zabaletak berak ondorengo informazioa jasotzen du: "(1833. urtea) no se celebrará la Santa Misa (en San Lorenzo) mientras no se componga con solidez y decencia la sobrepuerta y se enladrille o enlose bien el pavimento".

Bertan meza eta erromeria ospatzen dira, abuztuaren 10ean.