Oleta-Izazpi megalitotegiko tumulua. 1989an aurkitutako hileta-monumentua. 0,30 m-ko garaierakoa da eta 8,30 m-ko diametroa du. 3 m-ko diametroko kraterra erdian eta 0,30 m-ko sakonera du. Bertako basaltoak.

Burdinazko bidezubi hau 1863-1864 urteetan eraiki zuten. 288 m-ko luzera eta 34 m-ko garaiera ditu. Eiffelek egindako bidezubia uste bazen ere, gerora Alexandre Lavalley frantziar injineruak egina zela jakinarazi zen. Ormaiztegiko sinbolo ezagunenetariko bat da.

Gaur egun, Zumalakarregi Jeneralaren omenezko museo gisa erabilia da. Zumalakarregi Jenerala, I. eta II. Karlistaldietako heroi ospetsua, Iriarte baserrian jaio zen 1788an.

XVI. mendean berreraikia, aurrealde gotikoaz horniturik dago. Barruan ponte polit bat du, elizako atalik ederrena, ezaugarri erlijiosoko zenbait motibo geometrikoz dekoraturik baitago.

Dudarik gabe, Brinkola-Telleriarte inguruan bistarik onenak eskaintzen dituen mendia: Goierri osoa, Segura, Lierni, Gabiri, Idiazabal, Beasain... Aizaleku, Zeraingo Aizpeko meatzeak, Aizkorriko bistarik ederrena eta igoko dugun Itsumendi edo Korostiaga mendia ere ikusi daitezke tontor honetatik. Haren magaletan (Legazpi, Gabiria, Mutiloa eta Zerain aldera) burdina egiten zen Erdi Aroan, eta jarduera haren ondorioz zakar pilak edo zepadiak gorde dira. Otañu da (eta ez Otaño) mendi honi orain gutxira arte emandako izena, Legazpiko zaharrenek eta Zerain aldekoek modu horretara ezagutzen baitute. 1390. urteko agiri batean "Occanu" izenez azaltzen da.

Ez da arraroa "pago" hitzarekin erlazionatutako toponimoak aurkitzea gailurreria osoan, izan ere, orain dela mende batzuk, pagadiak jaun eta jabe izan ziren mendialde honetan eta egun, Zumakortaburu aldean kokatzen den pagadiren bat izan ezik (Txerreneko pagadia esaterako...), ia ez da pagadirik geratzen Zumarragako udal barrutiko lurretan.

Hala ere, mendiaren txokoak iraganean janzten zuten pagadien izen-aztarnak (toponimoak) geratu zaizkigu: Pagobakar, Bospagoeta, Irupagoeta, Pagadizelai, Pagalandatza, Pagalandeta, Pagalde, Pagaldesakon, Pagazuriazpia, Pagazuieta, Pagoazpi, Pagoillaraeta, Pagolabaso, Pagola, Pagotxoeta...

Iruarrieta megalitotegiko tumulua. 1989an aurkitutako hileta-monumentua. 0,40 m-ko altueraz , 6 m-ko luzera du I.-H. diametroan eta 8,70 m E.-M. diametroan. Bertako basaltoak.

Tumuluaren ondoan, Pagola lepoko txabola dago.

Iruarrieta megalitotegia. 1989an aurkitutako hileta-monumentua. 7,50 m luzera diametroan eta 0,20 m altuerakoa, zidor batek zeharkatzen du eta zenbait ibilgailuren pneumatikoek desitxuratua izan zen. Egia esan, 90. hamarkadan Samiño tontorretik pasatzen den gasbidea eraikitzeko lanetan deuseztatu zuten.

Zumarraga eta Azpeitia artean 766 metroko garaieran kokaturiko lepoa. Lepo honek eta inguruko beste paraje batzuek komunean ezaugarri zahar bat gordetzen dute. "Pago-" erroarekin sortutako hitzak dira, antzina inguruak pagadiz beteta zeudela seinale. Hau Pagotxoeta da, Pago txikiak diren ingurua, alegia. Hurbilean, Pagola edo Pagobakarra adibide zehatzak dira. Batzuk ere, zera diote, bertatik itsasontziak egiteko egurra atera zela, izan ere hortik omen datorkio Kizkitzari bere itsas-bokazioa.

Dena dela ere, honekin gera gaitezen, imajina dezagun gure mendialdea pagadiz beteta behintzat. Dena dela, ez gaitzen ahaztu, Agiñaga auzoaren inguruetan Zumarragak oraindik balio handiko pagadi ederrak gorde dituela.

Joxeluis Ugarte legazpiarraren arabera, halaxe dokumentaturik agertzen da 1998an osatu zuen Zintzo-Mintzok eskatutako Urretxu-Zumarragako toponimia lan-ikerketa mardulean, Euskaltzaindiak "Onomasticon Vasconiae" bildumako 18. zenbakia jasoko zuenean.

Toponimoa: PAGOTXOETA
Kontzeptua: 50200 / Mendi baten goialdea
Iturriak: 1827: HIPO6 (209.or) / "Camino carretil de Elorriaga a Pagochoeta"
1833: HIPO6 (236.or) / "Arroyo que baja del alto llamado Pagochueta"
1852: HIPO7 (56.or) / "Alto llamado Pagochoeta"
1855: HIPO7 (83.or) / "Camino carretil que se dirige a (de Bazoeta) a Pagochoeta"
1862: HIPO8 (63.or) / "Terreno helechal y erial en Pagochueta"
1889: ZUA2 (8.or) / "Colina de Pagochueta"
1927: ZUA3 / Pagocheta
Ebakera: pagótxetá
Jose Mari Jauregi (Oraagoikoa baserria), 1995
Kokagunea: 88-22
Adierakideak: Pagotxoetas

Oharrak: Mende honen erdialdera arte "batzarrak" edo gazteen bilerak egiten ziren jaiero Pagotxoetan. Bazkalondotik ilundu arte, dantzan eta kartetan jarduten zuten mendiaren bi isurietan bizi ziren baserrietako gazteek. Hala, Zumarraga aldetik, Leturiauzo eta Aranburusakon-eko baserritarrak joaten ziren, eta Azpeitia aldetik, Aratzerreka eta Matxinbenta auzokoak.

Gaur egun, mendiek auzo eta herrien arteko mugak ezartzen dituzten bezala, lehen bailara ezberdinetako jendea batzeko balio zutela esan liteke. Gipuzkoako hegoaldean, horrela, mendigain askotan izaten ziren "gazte-bilerak", besteak beste: Urretxu eta Antzuolaren artean dagoen Deskarga gainean; Urretxuko Txaramuño mendian; Ezkiogako Atxurtza-n; Legazpi eta Oñatiren artean dagoen Udana gainean; Zerain, Zegama eta Segurak muga egiten duten Barbari auzoan, eta abarretan.

Antzuolako baserria da, Antzuola herrigunetik oso urruti badago ere. Herritarrek inor pikutara bota nahi badute 'jun hai Pikunitta' esaten dute... baserriaren urrutasunaz bailatuz.